Verlichtingsargumenten

De Verlichting heeft vanaf 1596, de geboortedag van René Descartes tot aan 1804, de sterfdag van Immanuel Kant, aan Noordwest-Europa enkele paradigmatische inzichten opgeleverd, welke uiteindelijk resulteerden in de vorming van een continentaal denken. Daartoe golden óóit twee typische Verlichtingsidealen - enerzijds dient de mens helder te worden voor zichzelf en anderzijds moet de samenleving waarin wij leven steeds transparanter worden voor eenieder van ons.

Een toenemende transparantie van de individuele mens voor zichzelf middels zijn eigen schouwende geest was wat René Descartes ooit aanving met zijn cogito ergo sum (‘ik kan aan alles twijfelen maar ik kan nooit twijfelen aan het feit dat ik twijfel!’) en door Immanuel Kant werd gefinaliseerd als een sapere aude (‘denk zélf’), een zelfdenkzaamheid zonder weerga, die alleen kan plaatsvinden zonder enig beroep op het reeds door anderen gedachte, zonder klakkeloze overname van overgeleverde waarden en normen en zonder (be)middeling op grond van geloof, bijgeloof en overige niet proefondervindelijke en niet collectief zintuiglijk waarneembare uitgangspunten. En zoals Immanuel Kant 225 jaar geleden al zei: ‘wij hebben geen metafysica en religie nodig om theoretisch, ethisch en esthetisch juist te kunnen weten, handelen en verlangen!’ Maar hij implementeerde daarmee ook zijn sapere aude als de ultieme ode van de mens aan zichzelf – denk zelf!
Voorts kan alleen door toenemende openheid over, doorzichtigheid van en publieke controle op de Europese wetgeving zich binnen haar grenzen een werkelijke democratie ontwikkelen! In Europa mag geen schoffering van de vrouw meer bestaan, geen corruptie meer woekeren, geen (witte-boorden)criminaliteit meer heersen, geen kinderarbeid en -mishandeling ooit nog plaats vinden, geen extensieve veeteelt enig dier nog schaden enz. enz.

Het Europese Verlichtingsdenken heeft vier inzichten opgeleverd.

Mensen verschillen onherroepelijk van elkaar, mensen hebben weerstand nodig, mensen zijn geneigd tot perfectie van de perversie en mensen verwerkelijken zichzelf niet in hun binnenwereld maar in hun buitenwereld.
Het zijn deze vier inzichten die gestalte hebben gegeven aan de wijze waarop in vrijwel alle Europese en daarvan afgeleide culturen de mens zichzelf en de wereld om zich heen beschrijft, betekent, bezingt, danst, in muziek vormgeeft, verbeeldt enz., zichzelf duidend en zingevend in één en hetzelfde gebaar.

Ten eerste: mensen verschillen onherroepelijk van elkaar.

Niemand van ons is volkomen in-, om- of verwisselbaar gelijk aan welk ander levend individu. Ieder mens is volstrekt uniek omdat zij en hij deze mens is en niet enig ander mens. Ieder mens is een volstrekt eigen, persoonlijk, authentiek en idiosyncratisch zichzelf beschrijvend en betekenend mens, uitgerust met het vermogen tot het maken van volstrekt individuele voorstellingen, verwoordingen en verbeeldingen voor, tijdens en na al hetgeen zij en hij ervaart. Het is uit niets anders dan deze zelfervaring dat zich in ieder van ons een volstrekt singuliere, eenmalige en unieke synthetische eenheid van apperceptie kan ontwikkelen die m.i. volkomen ten onrechte in bepaalde kringen smalend wordt afgedaan als een nodeloos want slechts menselijk ego.
Alleen het inzicht dat ieder mens onontkoombaar en onherroepelijk van alle anderen verschilt brengt in ieder individu voldoende respect op voor het eigen zijn en voor het zijn van de ander. Alleen dit inzicht brengt vertrouwen in de eigen oordeelsvorming teweeg en vormt de grondslag voor een zelfrespect dat volkomen terecht binnen eenieders handbereik ligt. Naarmate wij ophouden met ons op voorhand te conformeren aan al wat gedacht is gaan wij beter begrijpen dat wij een uniek en eenmalig gebeuren zijn in een gemeenschappelijk ervaren tijd en ruimte, maar ook dat dit voor ieder van ons geldt, zodat wij onze behoeften aan enig vergelijk met onze naasten tenslotte durven opgeven. Maar ook volgt hieruit volgens Kant een directe verplichting t.a.v. ieder oordeel dat wij over onszelf en andere mensen, zaken en dingen uitspreken – bedenk het zelf! Dat is onontkoombaar, denken doe je zelf, dat laat je niemand anders voor je doen!
Geen vader, geen moeder, geen broer of zus, geen neef of nicht, geen oom of tante, geen opa of oma, maar ook geen pastoor, kapelaan of priester en ook geen dominee! Dus ook geen imam, geen hindoegoeroe, geen stamhoofd of sekteleider, geen koningin of burgemeester, geen politicus of advocaat of leraar of collega op je werk of één van je buren of iemand van jouw eigen vriendinnen en vrienden, maar ook geen beroemde schrijver, filmer, componist, choreograaf of schilder. Denken, dat doe je zélf, zoiets laat je eenvoudigweg niet aan een ander over!
Zo en niet anders luidt de meest onmiddellijke consequentie die voortvloeit uit enig gevoel van respect voor het eigen zelf en daarmee tegelijkertijd voor hetzelfde zelf van al onze naasten!
Denk zelf – sapere aude!

Voorts: mensen hebben weerstand nodig!

Weerstand brengt de individuele persoonlijkheid tot ontwikkeling, tegenspraak brengt ons verder, de onderkenning van het verschil tussen standpunten en de overbrugging van dat verschil is vaak van grotere waarde dan die standpunten zelf, discussie en debat helpen ons bij onze zelfbepaling en brengen ons tot de ontwikkeling van onze eigen ideeën en voorstellingen, tegenslag kan ons louteren, ziekte kan fungeren als catharsis, het ontvallen van een dierbare kan een aanzet zijn tot zorgvuldiger omgaan en leven met wat ons rest en lief is, kortom: wat je niet ombrengt brengt je verder! En wie beloofde ons trouwens dat de wereld zich in ieder opzicht zonder enige slag of stoot aan ons te kennen zou geven? Kennis vergt studie, vaardigheden behoeven oefening, kunst leunt op ambacht. Zoals Aristoteles al zei: ‘Het vergt tegenspanning om een voortreffelijk mens te worden!’.

Dan: mensen zijn geneigd tot perfectie van de perversie!

Dat hier niet louter seksuele perversies worden bedoeld mag duidelijk zijn. Perversies betreffen ook allerlei wereldwijde problematische kwesties zoals de alsmaar voortdurende mondiale honger, armoede en achterstand van te veel landen op te veel gebieden! Deze achterstanden zijn met alle verenigde wereldkrachten binnen vijf jaar totaal en definitief te verhelpen, maar worden door op niets dan (persoonlijk) egoïsme en regionaal, landelijk en mondiaal eigenbelang gebaseerde en tot in de perversie geperfectioneerde machten in stand gehouden.
Een ander voorbeeld is het Amerikaans-evangelistische taboe op perversiteiten als sm, terwijl de overheid tegelijk het martelen door de CIA uitbesteedt aan Centraal Europa!
Iemand martelen zonder haar en zijn uitdrukkelijke toestemming is het absolute toppunt van pervertering van alle Verlichtingsidealen, terwijl er toch helemaal niets mee mis is zodra het in goed overleg gebeurt! Het is dit simpele inzicht dat aan de Amerikanistisch-puriteinse overkant van de Atlantische Oceaan grootschalig ontbreekt! Waar Immanuel Kant al 225 jaar geleden concludeert dat de mens altijd een doel moet zijn en nimmer een middel, vergrijpt de VS zich voor de zoveelste keer in haar wordingsgeschiedenis aan burgers, door ze te beschouwen als louter ‘middel tot informatie’ ofwel ‘intelligence’. Wij hebben Immanuel Kant blijkbaar nog altijd nodig om in te zien dat op een dergelijke manier verkregen kennis nooit werkelijke, zuivere kennis over wie of wat dan ook kan zijn! Want zuivere (wetenschappelijke, ethische en esthetische) kennis is na Immanuel Kant nu eenmaal altijd a priori en niet-empirisch en kan nooit of te nimmer langs de weg van de ervaring worden bereikt, laat staan dat zulke kennis middels marteling kan worden verworven!

Tenslotte: wij mensen vinden onze zelfverwerkelijking niet in maar buiten ons!

Wij bestaan als mens enerzijds door onze zintuiglijke waarneming en anderzijds door ons verstand, waarmee wij denken over hetgeen wij waarnemen. En zoals wij met onze eigen ogen kijken, met onze eigen oren horen, met onze eigen neus ruiken, met onze eigen tong proeven en met onze eigen huid voelen, zo denken wij ook met ons eigen verstand. Als wij als ‘vrije’ mensen in een ‘vrije’ wereld dan ook iets aan elkaar verplicht zijn is het wel om niet zomaar de ganse dag elkaar na te papegaaien! Maar tegelijkertijd beschikken wij met ons allen over een min of meer gelijkaardig levensgevoel dat door alle eeuwen heen ons een canon heeft opgeleverd. Onszelf daarin met onze eigen ideeën, meningen en opvattingen een plaats te verwerven, zoniet daar een uitbreiding of zelfs een wending aan te geven, dat is wat ieder mens na ‘Die Welt als Wille und Vorstellung’ (Schopenhauer, 1819) verlangt en na Nietszche (zie de muziek-, dans-, beeldende- en filmcultuur van de westerse wereld), ook daadwerkelijk vermag!

Wij Europeanen beschikken met de vier bovengenoemde Verlichtingspremissen over een ongelooflijk groot goed, namelijk een op enkele hardnekkige uitzonderingen in Noord-Ierland, Baskenland en Centraal-Europa na steeds leefbaarder continent! Het Europa, waarvan de grenzen redelijkerwijs gesproken toch ooit een keer moeten worden vastgesteld, voordat ze ergens in de volgende eeuw al even noodzakelijk weer zullen moeten worden opengebroken – datzelfde Europa verwerft haar eigen synthetische eenheid van apperceptie alléén door een toenemende openheid, doorzichtigheid, transparantie en publieke controle op de oordeelsvorming betreffende allerlei nog immer eveneens in Europa bestaande grijze en zwarte vlekken. Algemeen echter is op ons continent het inzicht groeiende dat naarmate het uitbannen van vrouwen- en kindermishandeling, corruptie en allerlei overige vormen van criminaliteit wil slagen ook de omstandigheden waarin dergelijke overtredingen kunnen plaatsvinden dienen te worden gecorrigeerd.
Europa zoekt en wil sinds haar Verlichting een samenleving die ruimte laat aan het singuliere, die ongecensureerd kan kennisnemen van het bijzondere en die zich op transparante wijze laat vormgeven en inrichten door het algemene. Zo’n samenleving houdt zich verre van wetgeving op religieuze gronden en biedt na Inquisitie en Auswitzsch per definitie geen ruimte aan zaken als sharia, jihad en de vorming van een nieuw islamitisch kalifaat op Europees grondgebied.
Maar hopelijk roept de Europese samenleving tevens een halt aan het Amerikaanse puritanisme dat een hernieuwd evangelistisch reveil en élan ontbloot waarmee geen zinnig mens op ons continent zich nog langer wil verhouden.

Publicatie van Mark Rietmeijer, alle rechten voorbehouden ©2005

Mark Rietmeijer, filosoof
Slijkeinde 56
2513 VD Den Haag
T: 06-49873715
The Netherlands